भारतातील प्रमुख बंदरे (ट्रिक्स सोबत) ।। Major Ports in India with Maps Mind Tricks Marathi
आज आपण भारतातील प्रमुख बंदरांविषयी माहिती जाणून घेणार आहोत. यात जे आधी पासून बंदर आहेत ते देखिल आहेत आणि त्यासोबत नवीन बंदरे जे भविष्यात निर्माण होणार आहेत त्याविषयी देखील माहिती देत आहोत. काही आंतरराष्ट्रीय बंदर आहेत त्याविषयी देखील आपण माहिती घेणार आहोत. सर्वात जुने, सर्वात मोठे, सर्वात लहान, जुनी नावे, नवीन नावे हे सर्व काही आपण भारतातील प्रमुख बंदरे या लेखाच्या माध्यमातून जाणून घेणार आहोत.
Ports किंवा बंदर काय असतात? जिथे जहाजे येतात किंवा ज्या ठिकानावर जाऊन जहाजामध्ये सामानाची किंवा माणसांची चढ उतार केली जाते त्याला आपण बंदर म्हणतो. आता ही बंदरे समुद्रकिनारी किंवा नदीच्या किनारी असू शकतात. प्रत्येक किनारपट्टीला किंवा किनारी क्षेत्रात बंदर निर्मिती केली जाते का? तर नाही. त्यासाठी अनेक कारणे बघितली जातात. सर्वात पहिले कारण म्हणजे तिथून माल वाहतूक किंवा प्रवासी वाहतूक केल्यास आपल्याला अधिक फायदा होईल का? होणार असेल तरच तिथे बंदर बांधले जातात. दुसरे कारण म्हणजे भौगोलिक परिस्थिती होय. भौगोलिक परिस्थिती मध्ये पाण्याचा उथळपणा, खोली, वाऱ्यांचा वेग आणि दिशा याचा देखील विचार केला जातो.
बंदरे ही नैसर्गिक असू शकतात किंवा ते कृत्रिम देखील असू शकतात. नैसर्गिक भौगोलिक परिस्थिती आपल्याला बंदर निर्मिती करण्यास सुलभ असतात. कृत्रिम बंदर बनविताना तिथे जमीन खांदून मग ती जागा बंदराच्या निर्मितीसाठी बनवावी लागते. भारतामधून जे काही आयात निर्यात कार्य चालते त्यातील 95% माल हा या बंदरांद्वारे पाठविला जातो. याची जर आपण किंमत बघितली तर एकूण आयात निर्यात केल्या जाणाऱ्या मालाच्या 68% किंमतीची आयात निर्यात ही बंदरामार्फत केली जाते.
बंदर विभागणी
बंदराचे दोन प्रकार पडतात. प्रमुख बंदरे आणि उप बंदरे. काही किनारी बंदरे आहेत आणि काही बंदरे ही खाडी प्रदेशात असतात.
प्रमुख बंदरे ही सरळ केंद्र सरकारच्या बंदर, वाहतूक आणि जलमार्ग मंत्रालयाच्या अखत्यारीत येतात. नॉन मेजर म्हणजेच उप बंदरे ही राज्य सरकारच्या मंत्रालयाच्या अखत्यारीत येतात. म्हणजे याचे विभाजन हे आकार किंवा आयात निर्यात यावर होत नसून ते कोणाच्या अखत्यारीत येतात यावर अवलंबून असते.
12 पैकी 11 पोर्टस हे Major Ports Trust Act 1963 च्या अंतर्गत येतात. भारतातील एकमेव पोर्ट म्हणजे अन्नोर पोर्ट किंवा अन्नोर बंदर हे 1956 च्या Companies Act अंतर्गत येते. भारतातील सर्व उप बंदरे ही IPA act 1908 अंतर्गत येतात.
बंदरांची जुनी नावे आणि नवीन नावे
कोलकाता बंदर -> श्यामाप्रसाद मुखर्जी बंदर
इंन्नोर पोर्ट -> कामराजार पोर्ट
टुटीकोरिन पोर्ट -> व्ही ओ चिदंबरराम पोर्ट
कांडला पोर्ट -> दीनदयाल पोर्ट
न्हावा शेवा -> जवाहरलाल नेहरू पोर्ट ट्रस्ट
भारतात प्रमुख बंदरे किती आहेत?
भारतात एकूण 12 प्रमुख बंदरे आहेत. 13 व्या बंदराला देखील आता परवानगी मिळालेली आहे. हे बंदर आपल्या महाराष्ट्रातील वाढवन या ठिकाणी निर्माण होत आहे.
अंदमान आणि निकोबार मधील पोर्ट हे 2010 मध्ये प्रमुख बंदर होते तरी आता ते या यादित नाहीये.
200 पेक्षा जास्त उप बंदरे आहेत. यातील फक्त 65 बंदर हे माल वाहतुकीसाठी वापरली जातात. बाकी बंदरे ही मासेमारी किंवा मनुष्य वाहतुकीसाठी वापरली जातात. प्रमुख बंदरांमधील हुगली बंदर किंवा कोलकाता बंदर हे एकमेव खाडी प्रदेशातील बंदर आहे.
प्रमुख बंदरे
बंगालच्या उपसागरातील बंदरे (पूर्व किनारपट्टीवरील प्रमुख बंदरे)
पूर्व किनारपट्टीवर देखील 6 बंदरे आहेत. पश्चिम बंगाल, ओडीसा, आंध्रप्रदेश आणि तामिळनाडू हे पूर्व किनारपट्टीवरील 4 समुद्रकिनारा असलेली राज्ये आहेत.
कोलकाता पोर्ट
कोलकाता पोर्ट हे जुने नाव असून नवीन नाव डॉ श्यामाप्रसाद मुखर्जी पोर्ट असे झाले आहे. हे बंदर पश्चिम बंगाल राज्यात आहे लक्षात ठेवायचे असेल तर मुखर्जी हे आडनाव बंगाली लोकांचे असते. हे एकमेव बंदर खाडी प्रदेशात आहे. हुगळी नदीच्या खाडीवर हे बंदर आहे.
भारतातील सर्वात जुने बंदर हे कोलकाता पोर्ट आहे. पूर्वी भारताचे प्रवेशद्वारे किंवा गेटवे टू इन्स्टर्न इंडिया या नावाने हे बंदर ओळखले जाते.
कोलकाता बंदराला दोन डॉक सिस्टम आहेत. पहिली तर कोलकाता डॉक सिस्टम आणि खाली हल्दीया डॉक सिस्टम होय. हल्दीया डॉक सिस्टम ही हल्दी आणि हुगली नदी जिथे एकत्र येतात तिथे आहे.
पॅरादीप पोर्ट
ओडीसा मध्ये आपण उडणे हा शब्द घेऊ शकतो आणि पॅरादीप मध्ये डीप हा शब्द येतोय. यामध्ये एक वर जातो आहे आणि एक खाली जातो आहे यावरून आपण पॅरादीप लक्षात ठेवू शकतो. हे बंदर महानदी जिथे बंगालच्या उपसागराला मिळते त्या ठिकाणी आहे.
भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर पूर्व किनारपट्टीवर निर्माण झालेले पहिले प्रमुख बंदर आहे. याची निर्मिती 1966 साली करण्यात आली.
विशाखापट्टणम बंदर
हे बंदर आंध्रप्रदेश राज्यात आहे. हिंदीमध्ये याचा आपण थोडा संबंध लावू शकतो. जेव्हा आँधी येते तेव्हा झाडांच्या शाखा पडतात. त्यावरून आपण विशाखापट्टणम आणि आंध्रप्रदेश हे लक्षात ठेवू शकतो. या बंदराला विजाग (Vizag) म्हणून ओळखले जाते. या शहराला ऐतिहासिक बंदराचे शहर म्हणून ओळखले जाते.
भारतातील सर्वात जुना जहाजे बनवण्याचा कारभार याच ठिकाणी सुरू असे. त्यामुळे याला भारताचे सर्वात जुने शिपयार्ड म्हणून ओळखले जाते. भारतातील सर्वात जास्त भूप्रदेशाने वेष्ठीत असे हे बंदर आहे. या भूप्रदेशात डॉल्फिन नोज हिल प्रमुख डोंगर आहे.
आपण वर बघितलेली तिन्ही बंदरे ही नैसर्गिक बंदरे आहेत. आता आपण जे तीन बंदर बघणार आहोत ते कृत्रिम बंदरे आहेत.
इंन्नोर बंदर / अन्नोर बंदर
या बंदराचे नविन नाव कामराजार पोर्ट आहे. आपल्याला लक्षात ठेवण्यासाठी तामिळनाडू मधील नाडू पुढे अपभ्रंश केला तर नाडा, नाडा कमरेवर बांधला जातो म्हणून कामराजार बंदर!
कंपनी ऍक्ट अंतर्गत येणारे हे एकमेव प्रमुख बंदर आहे. चेन्नई बंदरावरील भार कमी करण्यासाठी हे बंदर बांधण्यात आले होते.
चेन्नई पोर्ट
चेन्नई पोर्ट तामिळनाडू राज्यात आहे. पूर्व किनारपट्टीवरील हे सर्वात मोठे बंदर आहे. चेन्नई बंदराचे जुने नाव हे मद्रास पोर्ट आहे. याला गेटवे टू साऊथ इंडिया म्हणून ओळखले जाते. हे कृत्रिम बंदर असून कुठल्याही हवामानात हे बंदर कार्य करू शकते.
टुटीकोरीन बंदर
या बंदराचे नवीन नाव व्ही ओ चिदंबरनार पोर्ट आहे. चिदंबरनार वरूनच आपल्याला तामिळनाडू लक्षात येते. कोव्हिड काळात श्रीलंका, मालदीव देशांमधून भारतीयांना परत आणण्याचे काम याच बंदरातून झाले. या अभियानाला समुद्रसेतु अभियान म्हणले गेले.
टुटीकोरन या शहरात मोती शेती केली जात असे. त्यामुळे या शहराला पर्ल सिटी म्हणून देखील ओळखले जाई. हे बंदर गल्फ ऑफ मणार मध्ये आहे.
अरबी समुद्रातील प्रमुख बंदरे (पश्चिम किनारपट्टीवरील प्रमुख बंदरे)
पश्चिम किनारपट्टीवर देखील 6 बंदरे आहेत. गुजरात, महाराष्ट्र, गोवा, कर्नाटक, केरळ ही 5 राज्ये पश्चिम किनारपट्टीवर आहेत. पश्चिम किनारपट्टीवरील जवाहरलाल नेहरू बंदर सोडता सर्व बंदरे ही नैसर्गिक आहेत.
कांडला बंदर
गुजरात राज्यातील हे बंदर असून याचे नवीन नाव हे दीनदयाल पोर्ट आहे. तारक मेहता का उलटा चष्मा मधील दया बेन गुजरात राज्यातील आहे. त्यामुळे दीनदयाल पोर्ट गुजरात राज्यात आहे. हे बंदर कांडला क्रीक म्हणजेच गल्फ ऑफ कच्छ येथे आहे.
भारत पाकिस्थान फाळणीनंतर आपले सर्वात पश्चिमेकडील कराची पोर्ट पाकिस्तानात गेले. त्यामुळे पश्चिमेकडे व्यापारासाठी 1950 साली हे बंदर बनविण्यात आले. भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर निर्माण झालेले सर्वात मोठे पहिले प्रमुख बंदर म्हणजे कांडला पोर्ट होय.
मुंदरा हे भारतातील सर्वात गजबजलेले कंटेनर शिपमेंट करणारे खाजगी बंदर आहे. हे कांडला पोर्टच्या जवळ आहे. या पोर्ट वर अदानी ग्रुपची मालकी आहे. या बंदरावर सर्वात जास्त कोळसा आयात केली जाते. त्यानंतर भारतातील सर्वात गजबजलेले दुसऱ्या क्रमांकाचे कंटेनर पोर्ट हे दीनदयाल पोर्ट आहे. कच्च्या तेलाची Essar Oils Vadinar Refinery मधून इथे सर्वात जास्त आयात केली जाते.
मुंबई पोर्ट ट्रस्ट
सर्व बंदरांमध्ये सर्वात मोठे बंदर(आकारानुसार) म्हणजे मुंबई बंदर होय. भारतातील सर्वात मोठे नैसर्गिक बंदर आहे. 1873 पासून हे वापरात आहे. कोलकाता बंदरानंतर याचा नंबर येतो. प्रिन्सेस, व्हिक्टोरिया आणि इंदिरा हे तीन मुख्य डॉक या बंदराला आहेत.
जवहारलाल नेहरू पोर्ट ट्रस्ट
मुंबईचा भार कमी करण्यासाठी महाराष्ट्रात बांधण्यात आलेले हे एक बंदर आहे. कंटेनर्स च्या बाबतीत हे सर्वात मोठे बंदर आहे. याचे जुने नाव न्हावा शेवा आहे.
एलिफंटा आयलँड च्या खाली हे बंदर आहे. भारतातील सर्वात मोठे कृत्रिम बंदर म्हणून या बंदराला ओळख आहे. जगातील सर्वात मोठ्या 30 कंटेनर पोर्ट मध्ये भारतातील एकमेव हे बंदर आहे.
मोरर्मुगाव पोर्ट
गोवा राज्यात हे बंदर आहे. गोवा आणि बंदरातील शेवटचे गाव यावरून आपण हे बंदर लक्षात ठेवू शकतो. जुआरी नदीच्या खाडीवर हे बंदर आहे. भारतातील लोहाची सर्वात जास्त निर्यात या बंदरातून होते.
न्यू मंगलोर पोर्ट
कर्नाटक राज्यातील हे बंदर आहे. मंगलोर बंगलोर कर्नाटका हे आपण लक्षात ठेवू शकतो. नेत्रावती आणि गुरपूर नद्यांच्या बॅकवॉटर वर हे बंदर बांधलेले आहे. याला गेटवे ऑफ कर्नाटक म्हणले जाते. हे बंदर पूर्णपणे सौर ऊर्जेवर चालते.
कोची पोर्ट
आपल्याला आयपीएल मधील कोची टस्कर्स केरला संघ आठवत असेल तर हे बंदर लक्षात ठेवणे अगदी सोपे आहे. केरळ राज्यातील हे बंदर आहे.
या बंदराला अरबी समुद्राची राणी म्हणून ओळखले जाते. वेलींग्टन आयलँड वर हे बंदर आहे.
भविष्यातील निर्मिती होत असलेली प्रमुख बंदरे
वाधवान बंदर
सरकारने महाराष्ट्रातील ठाणे जिल्ह्यातील या बंदराला प्रमुख बंदर म्हणून मान्यता देण्याचे ठरविले आहे. हे 13 वे प्रमुख बंदर असेल. यामध्ये सरकारचे 51% स्टेक असतील.
PPP पोर्टस
व्हिजिनजम इंटरनॅशनल सीपोर्ट लिमिटेड
हे एक PPP पोर्ट असून याची निर्मिती केरळ सरकार आणि अदानी ग्रुप एकत्रितपणे करत आहेत. डिसेंबर 2023 मध्ये हे सुरू होईल.
छाबार पोर्ट, इराण
2018-19 साली भारत सरकारने जवळपास 10 करोड रुपये देऊन इराण मधील एक आंतरराष्ट्रीय पोर्ट छाबार पोर्ट भारताकडे आला आहे. गल्फ ऑफ ओमान मध्ये हे बंदर आहे. शाहिद कालांतरी आणि शाहिद बहेस्ती हे या बंदराच्या अंतर्गत येणारे दोन बंदर आहेत.
इराण मधील एकमेव सिपोर्ट म्हणजे छाबार पोर्ट आहे. भारताला अफगाणिस्तान पर्यंत काही पोहोचवायचे असेल तर या पोर्ट मार्फत पोहोचवले जाते. इराण सोबत संबंध प्रस्थापित करून भारत सरकारने या बंदराच्या दुरुस्तीसाठी खर्च केला होता. भारताला मध्य आशियाई देशांसोबत व्यापारासाठी हे बंदर मुख्य आहे. कारण अफगाणिस्तान, तुर्कमेनिस्तान, उझबेकिस्तान, या मध्य आशियाई देशांसोबत व्यापारासाठी याला गोल्डन गेट म्हणले जाते. डिसेंबर 2018 मध्ये भारत सरकारने या बंदरावरील ऑपरेशन स्वतःच्या ताब्यात घेतले.
Important Short Overview
सर्वात जुने प्रमुख बंदर - श्यामा प्रसाद मुखर्जी बंदर
नदीच्या खाडीवरील एकमेव प्रमुख बंदर - श्यामा प्रसाद मुखर्जी बंदर
गेटवे टू साऊथ इंडिया - चेन्नई बंदर
बंगालच्या उपसागरातील सर्वात मोठे बंदर - चेन्नई बंदर
अरबी समुद्रातील सर्वात मोठे बंदर - मुंबई बंदर
पहिले आणि एकमेव कॉर्पोरेट बंदर - कामराजार बंदर
कार्गो बाबतीत सर्वात जास्त गजबजलेले बंदर - दीनदयाल बंदर (2020-21)
सर्वात मोठे कंटेनर पोर्ट - जवाहरलाल नेहरू पोर्ट ट्रस्ट